Cây hoa cúc (Chrysanthemum sp.) có nguồn gốc từ Trung Quốc và Nhật Bản, là một trong 5 loại hoa cắt cành phổ biến nhất trên thế giới, được trồng lâu đời và tiêu dùng phổ biến ở Việt Nam. Loài hoa này thu hút người tiêu dùng đặc biệt ở màu sắc phong phú: trắng, vàng, xanh, đỏ, tím, hồng, da cam… Hình dáng và kích cỡ hoa rất đa dạng cùng với khả năng có thể điều khiển cho ra hoa, tạo nguồn hàng hóa quanh năm đã khiến cho hoa cúc trở thành loài hoa được tiêu thụ rộng rãi trên thị trường. Cây hoa cúc rất dễ trồng và đa dạng, có thể trồng trong vườn hoa công viên, trồng hoa bồn, hoa thảm, hoa chậu, hoa cắt cành làm hoa bó, hoa bát hay lẵng hoa.

1. CHỌN ĐẤT VÀ CHUẨN BỊ ĐẤT

a) Chọn đất

Cây hoa cúc có bộ rễ chùm ăn ngang, chủ yếu tầng đất nông, độ sâu 5 - 20 cm, có rất nhiều rễ phụ; bộ rễ phát triển mạnh nên đất thích hợp cho trồng hoa cúc là đất thịt nhẹ, tơi xốp, đặc biệt là đất phù sa mới, bề mặt bằng phẳng, thoát nước tốt, có nguồn nước tưới không bị ô nhiễm; độ pH phù hợp từ 6 - 7. Trồng cúc trên đất trũng, ẩm thấp, bí, đất chua, dẫn tới thiếu oxy và ảnh hưởng tới hoạt động của các vi sinh vật trong đất; quá trình phân giải chất hữu cơ chậm; bộ rễ kém phát triển dẫn đến hiện tượng cây còi cọc, lá úa vàng, sinh trưởng, phát triển kém.

b) Chuẩn bị đất

Đất trồng cúc cần phải được cày sâu bừa kỹ, phơi ải để tăng cường sự hoạt động của vi sinh vật háo khí, tăng cường sự lưu thông khí trong đất, giúp đất giữ nước, giữ phân tốt. Tuỳ theo cấu tượng đất mà mức độ cày bừa khác nhau. Với đất phù sa chỉ cần cày, bừa qua rồi lên luống, còn với đất thịt trung bình và thịt nặng phải phay đất nhiều lần. Tuy nhiên, không làm đất quá nhỏ, phá vỡ cấu tượng của đất, đất dễ bị đóng bánh khi mưa, hoặc khi tưới đẫm, mất đi độ tơi xốp cần có. Trước khi trồng 10 - 12 ngày lên luống cao 20 - 30 cm, bón phân lót, vì cúc trồng với mật độ dày nên không bón phân theo hốc, theo hàng mà bón đều trên mặt luống. Phân bón lót gồm phân chuồng hoai mục hoặc phân hữu cơ 3 - 4 tấn, Supe lân 100 kg cho 1.000 m2, các loại phân trên trộn đều với đất sau đó dùng ni lông che lại để tránh mưa rửa trôi và cỏ mọc, đợi đến khi trồng mới bỏ ra.

2. THỜI VỤ TRỒNG

Nhờ bộ giống đa dạng, phong phú, thích nghi với điều kiện sinh thái khác nhau, cúc có thể trồng được quanh năm. Tuy nhiên, để mang lại hiệu quả kinh tế cao nhất, có thể căn cứ vào các yếu tố sau để xác định thời vụ trồng thích hợp:

- Căn cứ vào đặc điểm của từng giống: Giống chịu nóng bố trí trồng vụ Hè, giống chịu lạnh trồng vụ Đông. Giống phản ứng với ánh sáng ngày dài hơn, cần thời gian chiếu sáng trong ngày 12 – 13 giờ mới ra hoa thì trồng vào vụ Hè. Giống phản ứng với ánh sáng ngày ngắn, cần thời gian chiếu sáng trong ngày 10 - 11 giờ cây ra hoa thì trồng vào vụ Đông. Các giống hoa cúc có thời gian sinh trưởng dài thì trồng sớm (như giống vàng Đài Loan), giống có thời gian sinh trưởng ngắn thì trồng muộn hơn (như các giống cúc chi).

- Căn cứ vào thời tiết khí hậu của từng năm: Từ đặc điểm của từng giống và khí hậu ở địa phương, bố trí thời vụ trồng sao cho thoả mãn được yêu cầu ngoại cảnh của cây. Để trồng hoa vào Tết, vùng có nhiệt độ thấp ở miền Bắc thì trồng sớm hơn, miền Trung có nhiệt độ cao hơn thì trồng muộn hơn 7 - 10 ngày. Đồng thời, phải căn cứ vào diễn biến thời tiết từng năm để bố trí điều chỉnh thời gian trồng các giống cúc cho phù hợp.

- Căn cứ vào nhu cầu thị trường: Thị trường là một trong những yếu tố quan trọng để xác định thời điểm trồng, nhằm mang lại lợi ích cao nhất cho người trồng hoa. Ở Việt Nam, theo tập quán, hoa cúc được tiêu thụ nhiều nhất vào các thời điểm ngày Quốc tế phụ nữ 8/3; ngày Phụ nữ Việt Nam 20/10; ngày Nhà giáo Việt Nam 20/11; Tết Nguyên Đán… Các thời điểm này nhu cầu về hoa cúc tăng lên gấp 10 - 20 lần so với bình thường. Ngoài ra vào các ngày mồng Một và 15 âm lịch hàng tháng nhu cầu tiêu thụ hoa cúc cũng tăng lên đáng kể. Nếu tính trong năm thì mùa đông cúc được tiêu thụ nhiều hơn mùa hè. Do nhu cầu thị trường có thể trồng cúc lệch vụ hoặc trái vụ, trồng theo cách này năng suất thấp, chất lượng hoa không cao nhưng bù lại vẫn bán được giá cao nên hiệu quả kinh tế cao hơn so với trồng chính vụ. Nếu trồng cúc ở quy mô công nghiệp phục vụ cho xuất khẩu thì thời vụ trồng cúc phải đan xen và kế tiếp nhau để liên tục có hoa đảm bảo theo yêu cầu của khách hàng, lúc này cần có các biện pháp kỹ thuật nhân tạo để kéo dài vụ, rải vụ.

3. MẬT ĐỘ, KHOẢNG CÁCH TRỒNG

Tùy thuộc vào đặc điểm của giống, mục đích sử dụng (để một hoa hay để chùm hoa) loại đất, mức độ phân bón, kỹ thuật thâm canh chăm sóc mà quyết định trồng với các mật độ khác nhau:

- Đối với loại hoa to (đường kính bông 8 - 12 cm), cây cao, thân mập, cứng, chỉ để 1 bông/1 cây (như các giống vàng Đài Loan, Trắng Sứ, Vàng Kim Cương, Trắng Kim Cương) thì khoảng cách trồng là 12 x 15 cm. Với khoảng cách này mật độ đạt 40 cây/m2, 400.000 cây/ha.

- Đối với giống hoa trung bình, đường kính bông từ 4 - 7 cm; thân, cành nhỏ; hoa chùm (một thân có 5 - 8 bông hoa) thì trồng với khoảng cách 15 x 15 cm, mật độ 30 cây/m2, 300.000 cây/ha như các giống Phan trắng, Phan vàng, Tím lan, Vàng mai, Thạch bích, Chi trắng, Chi vàng,…

- Với các giống hoa nhỏ (cúc mâm xôi): đường kính bông từ 1 – 2 cm cần phải bấm ngọn nhiều lần để tạo dáng cây hình cầu, chơi cả cây, trồng cây trong chậu như các loại cúc mâm xôi, đỏ Ấn Độ… thì trồng với khoảng cách 50 x 60 cm với mật độ 34.000 cây/ha. Chú ý là trong điều kiện trồng với khoảng cách lớn thì nên trồng so le nhau để tiết kiệm không gian, giúp các cây không phải cạnh tranh ánh sáng với nhau.

4. CÁCH TRỒNG

Chọn ngày râm mát hoặc trồng vào buổi chiều mát, tưới nhẹ luống đất đã được chuẩn bị, sau đó dùng dầm nhỏ trồng, khi trồng xong lấy tay ấn chặt gốc, dùng rơm mềm hoặc mùn rác che phủ gốc và dùng bình ô doa hoặc vòi phun nhẹ tưới đẫm luống. Mùn rơm vừa có tác dụng giữ ẩm cho cây vừa có tác dụng hạn chế sự đóng váng lớp đất mặt làm cho nước tưới có thể xuống rễ một cách dễ dàng. Những ngày đầu, tưới nước cần hết sức nhẹ nhàng, tránh lay gốc, trôi cây và không để các lá gần đất bị dính vào đất hoặc bùn đất bắn lên các lá non làm bít các khí khổng, ảnh hưởng đến sự quang hợp, hô hấp, sự bốc hơi của bộ lá khi cây chưa hồi xanh trở lại.

5. BÓN PHÂN

Nguyên tắc chung của việc bón phân là đúng lúc, đúng cách và đúng
liều lượng. Căn cứ để xác định thời điểm bón, loại phân bón, liều lượng, phương thức bón là phải xét đến nhu cầu dinh dưỡng và khả năng hấp thụ của cây, tác dụng của mỗi loại phân bón, đặc điểm của đất, thời tiết khí hậu, loại phân có… Ví dụ: Vụ Xuân Hè có nhiệt độ, độ ẩm cao, ánh sáng nhiều, sự phân giải của phân bón thường nhanh nên bón lót là chủ yếu; ngược lại vụ Thu Đông trời hanh khô nên ngoài việc bón lót phải tăng cường bón thúc. Sau các trận mưa lớn, đất bí hoặc trời lạnh không nên bón phân vì lúc này đất ẩm và việc bón phân sẽ làm đất thêm bí, rễ cây thiếu oxy để hô hấp và nhiệt độ thấp rễ cây hoạt động kém, bón phân vào cây cũng không hấp thụ được. Nếu trời nắng to, đất quá khô cũng không nên bón, nhất là phân hoà với nước vì dung dịch phân có nồng độ cao hơn so với nồng độ dung dịch tế bào sẽ làm cây úa vàng rồi chết; nếu cần bón trong giai đoạn này tốt nhất phải tưới ẩm đất sau đó để lúc chiều mát bón phân.

a) Lượng phân bón

Lượng phân bón cho 1.000 m²:

Bón lót: Phân chuồng hoặc phân hữu cơ 3 - 4 tấn, Supe lân 100 kg. Bón thúc: 45 kg urê + 85 kg Supe lân + 25 kg kali clorua hoặc100 kg NPK Đầu trâu (13 - 13 - 13+TE) + 17 kg urê +10 kg kali clorua.

b) Cách bón:

Bón lót: Sau khi lên luống rắc đều phân lên mặt luống rồi đảo đều phân với đất.

Bón thúc: Bón làm 6 đợt, ngâm phân Đầu trâu trước 1 - 2 ngày, hòa loãng tưới hoặc rắc vào giữa 2 hàng. Để giảm bớt công bón có thể rắc phân làm 3 đợt, cách nhau 20 ngày. Tốt nhất là chia làm nhiều lần để tưới hoặc bón để phân đỡ bị rửa trôi, cây hấp thu tốt hơn.

- Đợt 1: Tưới nhử, sau trồng 10 ngày hòa loãng 10 kg Đầu trâu + 2 kg ure hoặc 5 kg ure + 5 kg Supe lân.

- Đợt 2, 3, 4: Sau trồng 30, 40, 50 ngày bón (20 kg Đầu trâu + 5 kg urê)/đợt hoặc (10 kg ure + 20 kg Supe lân + 5 kg kali clorua)/đợt.

- Đợt 5, 6: Sau trồng 60,70 ngày bón (15 kg Đầu trâu + 5 kg kali clorua)/đợt. Hoặc (5 kg ure 10 kg Supe lân +5 kg kali clorua)/đợt.

Phun thêm một số loại chất kích thích sinh trưởng: Atonik 1.8 SL liều lượng 20 ml/16 lít, Phân bón Đầu trâu 501; 701; 901 liều lượng 30 g/16 lít. Đào hố, xây bể chứa phân với thể tích 2 m3/bể cho 1 vườn 1.000 m2. Mỗi bể chia làm 2 ngăn và ngăn cách bằng tấm phên xi măng với những lỗ nhỏ 3 x 3 cm, một ngăn chứa phân để ủ và 1 ngăn kia cho nước phân đã ngâm ủ chảy sang dùng để tưới cho cây. Mỗi bể ngâm cho 0,5 m3 phân chuồng hoặc 50 kg bột đậu, xác cá + 20 kg phân vi sinh + 30 kg lân, thời gian ngâm ít nhất 30 ngày với phân tươi và 15 ngày với phân đã hoai mục. Các bể phân đều có nắp đậy để không ảnh hưởng đến môi trường xung quanh. Mỗi lần tưới pha loãng thêm 4 lần nước lã (1 thùng phân + 4 thùng nước lã). Có thể kết hợp pha với phân hóa học để tưới cho cây.

6. CHĂM SÓC

a) Tưới nước

Cúc cần tưới nước trong suốt quá trình sinh trưởng của cây, nhưng không cần nhiều. Có 2 phương pháp tưới nước cho cúc là tưới rãnh và tưới trên mặt  

Tưới rãnh: Đối với các ruộng bằng phẳng, cho nước vào các rãnh cúc, ngâm nước từ 1 - 2 giờ đồng hồ, cho nước ngấm lên bề mặt luống sau đó rút nước ra, chú ý là chỉ cho nước ngập 2/3 rãnh, không cho ngập đến bề mặt của luống; cách tưới này cây được ẩm từ 7 - 10 ngày

Tưới mặt: Dùng vòi hoa sen tưới nhẹ trên bề mặt luống vừa đủ lượng nước bão hoà trong đất, nếu tưới nhiều hơn thừa nước, nước sẽ chảy ra ngoài rãnh và rửa trôi phân, mùn, dinh dưỡng nuôi cây. Tưới theo cách này đất trên bề mặt hay bị đóng váng, cỏ dại mọc nhiều, mức độ giữ ẩm của đất ngắn hơn và vì vậy phải tưới nhiều lần hơn. Trong thực tế thường kết hợp giữa tưới nước và bón phân cho cây, vừa cung cấp lượng nước cần, vừa bổ sung dinh dưỡng giúp cây phát triển.

b) Làm cỏ, vun xới

Cúc là cây trồng cạn, rất cần oxy trong đất để phục vụ quá trình hô hấp trong cây, do đó phải thường xuyên tiến hành làm cỏ kết hợp với xới xáo và vun luống. Việc xới xáo xung quanh gốc chỉ cần thiết vào lúc cây cúc còn nhỏ. Khi cúc đã lớn (sau trồng 40 ngày) nên hạn chế việc xới xáo vì lúc này bộ rễ cúc phát triển mạnh, lan rộng ra khắp mặt đất, nếu xới xáo sâu sẽ làm nhiều rễ bị đứt ảnh hưởng tới việc hút chất dinh dưỡng của cây. Lúc này chỉ nên cắt tỉa các lá già xung quanh gốc, cũng không nên vun đất vào gốc quá cao vì sẽ làm phát sinh nhiều mắt rễ khiến gốc xù xì, thân cây không đẹp ảnh hưởng tới chất lượng cành mang hoa. Ngoài việc làm cỏ, xới xáo trong luống, cũng cần làm cỏ rãnh luống và xung quanh ruộng trồng cúc để tránh sự lây lan sâu, bệnh và sự phát tán cỏ vào nơi trồng cúc.

7. BẤM NGỌN, TỈA MẦM NHÁNH

a) Bấm ngọn

Cúc cũng như các loại thực vật nói chung đều có ưu thế ngọn, tức là ngọn bao giờ cũng phát triển mạnh hơn các cành nhánh, thậm chí ngọn gây ức chế hoặc lấn át các mầm nhánh, nếu để cây tự nhiên, cành ngọn sẽ phát triển mạnh còn các cành nhánh mọc chậm và yếu. Tuỳ theo đặc tính của giống, mục đích sử dụng và ý thích của người chơi hoa mà bấm ngọn hay tỉa cành. Nếu muốn cây cúc có cành mập, hoa đơn bông to, cần phải tỉa bỏ hết các mầm nhánh phụ mọc từ nách lá, chỉ để lại một nụ chính trên đỉnh thân. Cách làm này áp dụng đối với những giống hoa to, thân cứng, thẳng, bộ lá gọn; chất lượng hoa tốt và có thể trồng với mật độ lớn trên đơn vị diện tích mà không ảnh hưởng đến cây khác. Người Trung Quốc và Nhật Bản thường thích hoa to nên họ hay làm theo cách này. Tại Việt Nam, một số giống có nguồn gốc từ Trung Quốc, Nhật Bản cũng được người trồng hoa để 1 bông trên một thân như vàng Đài loan, Trắng sứ, Vàng Kim cương, Trắng Kim cương... Trường hợp nếu muốn cúc nhiều hoa trên thân thì phải bấm ngọn cho cây. Có 3 hình thức bấm:

- Bấm ngọn sớm 1 lần: Sau khi trồng cúc được 15 - 20 ngày, tiến hành bấm ngọn, cây sẽ cho ra nhiều nhánh và tỉa bớt chỉ để lại 3 - 4 nhánh; sau này sẽ cho 3 - 4 cành hoa, tuy hoa cúc nhỏ hơn nhưng số lượng bông tăng lên 3 - 4 lần trên đơn vị diện tích. Cách làm này áp dụng đối với những giống cúc có đường kính hoa trung bình 6 - 8 cm hoặc “thu cúc lần 2” tức là sau khi thu hoạch lần 1 các mầm giá mọc lên, để mỗi gốc 3 - 4 mầm và nuôi dưỡng thu hoa lần 2

- Bấm ngọn muộn 1 lần tạo tán: Đối với giống cúc chùm, sau khi cây ra rất nhiều cành nhánh và nhiều nụ/cành, tiến hành ngắt nụ đỉnh để kích thích các nụ bên phát triển đồng đều; tỉa bớt các cành nhánh ở phía dưới chỉ để lại khoảng 4 - 5 cành, sau sẽ cho khoảng 5 - 7 bông hoa đều và đẹp; hoặc có thể để nguyên nụ chính, chỉ tỉa bớt cành nhánh phía dưới gốc, để lại 4 - 5 nhánh phía trên thì nụ chính sẽ nở trước và to hơn so với các nụ bên.

- Bấm ngọn nhiều lần: Với một số giống cúc có hoa nhỏ, đường kính bông 1 - 3 cm, dạng cây bụi, thân mềm, khả năng phát sinh cành nhánh mạnh, việc bấm ngọn có thể tiến hành từ 2 - 3 lần tuỳ theo sức cây và khả năng chăm bón. Lần 1 bấm sau trồng 15 - 20 ngày, sau 15 ngày bấm tiếp lần 2 và có thể bấm lần 3 - 4 đến khi cây có đủ nhánh, đủ cành để tạo thế, dáng cho cây, sau đó vặt bỏ các mầm nách không cần thiết và các nụ con ra sau để hoa nở đồng đều. Bằng cách này ta đã tạo ra 1 cây cúc hình cầu hoặc hình mâm xôi từ 1 thân ban đầu. Phương pháp này dùng cho việc trồng trong chậu hoặc trồng vào các bồn trang trí, trông rất đẹp mắt. Ngoài ra, trong sản xuất cũng có một số giống cúc trồng để phát triển một cách tự nhiên nhằm giảm bớt chi phí lao động, những giống này phải cắm cọc, buộc dây mềm xung quanh khóm hoa để cây thẳng không bị nghiêng hay đổ.

b) Tỉa mầm nhánh

Đi đôi với việc bấm ngọn tạo nhánh và tán cho cây, cũng phải thường xuyên bấm, tỉa bỏ hết các cành, các nhánh không cần thiết. Đối với cúc đơn bông, đến thời kỳ ra hoa, ngoài nụ chính còn có rất nhiều mầm nhánh mọc ra ở nách lá và nụ phụ mọc xung quanh nụ chính, sau nụ chính. Dùng tay nhẹ nhàng vặt bỏ các mầm nách và nụ bên, vặt bỏ ngay khi còn bé để chúng không tiêu hao chất dinh dưỡng của nụ chính, có như vậy các nụ hoa chính sẽ to, đẹp (Hình 3).

8. LÀM CỌC, GIÀN

Cúc có thân mềm, mọng nước, mang lượng sinh khối lá và hoa rất lớn trên thân, hơn nữa bộ rễ chùm ăn nông. Vì vậy nếu để ở điều kiện tự nhiên, cúc dễ bị đổ nghiêng ngả làm cho thân cong queo, ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng hoa. Thậm chí nếu gặp mưa to, gió lớn có thể làm đổ rạp cả ruộng không cho thu hoạch. Do đó cần phải có biện pháp khắc phục bằng cách cắm cọc và làm giàn cho cúc (Hình 4). Với những loại cúc có thân cứng, một hoa hoặc ít hoa trên bông có thể làm giàn lưới hoặc giàn dây thép nhỏ đan thành từng ô, mỗi một ô giữ 1 cây hoặc vài cây khi cây lớn nâng dần lưới lên phía trên để đỡ phần ngọn cho cây. Để tiết kiệm nguyên liệu làm giàn, chỉ cần một số cọc tre nhất định cắm hai bên mép luống, khoảng cách 2 m, cắm một cọc, sau đó dùng lưới đan sẵn căng trên mặt luống hoặc dây ni lông đan thành các mắt lưới với cây cúc cao 0,8 - 1,0 m có thể làm 2 lớp giàn, lớp dưới cách mặt đất 40 cm, lớp trên cách mặt đất 70 cm để cùng giữ cho cây. Trường hợp loại cúc có tán rộng, nhiều cành, cắm 3 - 5 cọc xung quanh một cây, dùng dây mềm rằng nhẹ xung quanh khóm để không làm gẫy cành, dập hoa.

9. ĐIỀU TIẾT SINH TRƯỞNG RA HOA

Chiếu sáng bổ sung để ngăn cản ra nụ sớm cho hoa cúc. Hầu hết các giống hoa cúc trồng vụ Thu, Đông, rất mẫn cảm với ánh sáng ngày ngắn. Trong điều kiện trồng vào thời vụ tháng 9 - 12, cây gặp điều kiện ánh sáng ngày ngắn sẽ phân hóa nụ hoa ngay khi trồng, dẫn đến chất lượng hoa kém: cành ngắn, hoa bé. Để tránh hiện tượng ra hoa sớm cho cúc ở thời vụ này cần phải chiếu sáng bổ sung cho cây.

Kỹ thuật chiếu sáng bổ sung cho cây như sau:

- Dùng bóng điện 75W hoặc bóng compac 20W để chiếu sáng thêm 4 - 5 giờ vào lúc chiều tối (17 - 21 giờ) hoặc lúc nửa đêm (21 – 24 giờ), sử dụng rơle tự ngắt để bật tắt công tắc điện, 6 m2 đặt 1 bóng, chiều cao bóng đèn cách ngọn cây 0,8 - 1,0 m. Chiếu sáng liên tục từ khi trồng đến khoảng 20 - 30 ngày sau trồng; tùy thuộc thời điểm trồng, sẽ làm cây chậm phân hoá mầm hoa. Cây tiếp tục sinh trưởng thân lá đến khi đạt chiều cao cây cần thiết thì ngừng thắp điện, cây sẽ phân hóa nụ hoa. Kỹ thuật này kéo dài thời gian sinh trưởng cho cây cúc và làm tăng chất lượng cành hoa.

- Sử dụng một số hoá chất kích thích sinh trưởng để tăng chiều cao cây như phun GA3 (dạng viên sủi) hoặc kích phát tố thiên nông, phun ở giai đoạn đầu sau trồng 20 - 30 ngày, phun 1 - 2 lần, tránh phun muộn làm cổ bông dài, chất lượng hoa giảm.

Vũ Thị Thu Hiền - Chi cục Trồng trọt và BVTV.